Oekraïne: poort naar Europa

 

Europa is een belangrijk onderdeel van de Oekraïense geschiedenis, net zoals Oekraïne onderdeel is van de Europese geschiedenis. Oekraïne, gelegen in het westelijke deel van de Euraziatische steppe, is al eeuwenlang de toegangspoort tot Europa. Wanneer deze 'poort' werd gesloten vanwege oorlogen of conflicten, hielp Oekraïne buitenlandse invasies uit het oosten en westen te stoppen; wanneer ze open was, diende het land als brug tussen Europa en Azië, waarbij  het de uitwisseling van mensen, goederen en ideeën vergemakkelijkte. Eeuwenlang is Oekraïne ook een ontmoetingsplaats geweest voor verschillende imperia – van het Romeinse tot het Ottomaanse imperium, en van de Habsburgers tot de Romanovs.

 

In de 18^de eeuw werd Oekraïne geregeerd vanuit Sint-Petersburg en Wenen, Warschau en Istanboel. In de 19^de eeuw bleven slechts de eerste twee hoofdsteden op deze lijst staan. In de tweede helft van de 20^ste eeuw regeerde alleen Moskou over de meeste Oekraïense streken. Elk van de imperia claimde het eigendom van het gebied en zijn rijkdom, en drukte zijn stempel op het landschap en op de aard van de bevolking, wat bijdroeg aan de vorming van een speciale grensidentiteit en een eigen grenskarakter.

Politieke gebeurtenissen, zowel in eigen land als wereldwijd, creëren een handige verhaallijn, en tijdens mijn onderzoek heb ik ontdekt dat geografische, ecologische en culturele factoren een lang leven kennen en daarom, op lange termijn, ook de grootste invloed hebben. Het moderne Oekraïne, gezien in termen van de longue durée van culturele trends, is het resultaat van de interactie van twee verschuivende grenzen: de ene ligt tussen de Euraziatische steppen en de Oost-Europese bossteppe; de andere tussen het oosterse en westerse christendom. De eerste grens zorgde ook voor een opdeling in sedentaire en nomadische volkeren en, als gevolg daarvan, het christendom en de islam. De tweede is ontstaan uit de verdeling van het Romeinse Rijk tussen Rome en Constantinopel, en geeft de verschillen aan in de politieke cultuur van het Europese Westen en Oosten, die nog steeds bestaan. Het verschuiven van deze grenzen door de eeuwen heen heeft geleid tot de vorming van een unieke reeks culturele eigenschappen, die de basis vormen van de moderne Oekraïense identiteit.

De culturele en sociale ruimte die werd gecreëerd door de verplaatsing van die grenzen was heterogeen. Telkens wanneer staats- en imperiale grenzen het Oekraïens etnisch territorium overschreden, creëerden ze aparte culturele ruimtes die de basis werden voor Oekraïense regio's – Karpato-Roethenië, dat in het verleden onder Hongaars bestuur stond; Galicië, voorheen onder Oostenrijkse controle; Podillya en Wolhynië, die door Polen werden bestuurd; de linkeroever van Oekraïne met het gebied langs de benedenloop van de rivier de Dnipro, geregeerd door de Kozakken; Sloboda-Oekraïne en, ten slotte, de kolonisatie van de Zwarte Zee-kust en het Donetskbekken tijdens het Russische rijk.

De voorouders van de moderne Oekraïners leefden in tientallen verschillende premoderne en moderne vorstendommen, koninkrijken en imperia, en hadden doorheen hun geschiedenis  verschillende namen en kenmerken. Om hun land aan te duiden, gebruikten ze twee centrale woorden: 'Roethenië' [Rus'] en 'Oekraïne'.

Oekraïners stonden bekend onder verschillende namen, afhankelijk van de periode en de regio waarin ze leefden: Roetheniërs in Polen en Roethenen tijdens de Habsburgse monarchie, Klein-Russen in het Russische rijk. In de 19^de eeuw besloten de oprichters van de Oekraïense natie een einde te maken aan deze verwarring door de naam 'Roethenië' te laten vallen en zich duidelijk af te scheiden van de rest van de Oost-Slavische wereld – vooral van de Russen –, waarbij ze de namen 'Oekraïne' en 'Oekraïners' kozen om hun land en etnische groep aan te duiden; dit zowel in het Russische als in het Oostenrijks-Hongaarse rijk. De naam 'Oekraïne' heeft een middeleeuwse oorsprong en verwees in de vroegmoderne tijd naar de Kozakkenstaat in Dnjepr-Oekraïne.

In het collectieve bewustzijn van publieke figuren van de 19^de eeuw vormden Kozakken, van wie de meesten van lokale afkomst waren, de basis van het Oekraïense volk. Met de intentie het 'Roetheense' verleden en de 'Oekraïense' toekomst te combineren, noemde Mikhailo Hrushevsky zijn opmerkelijke 10-delige opus 'De geschiedenis van Oekraïne-Rus'. In feite moet iedereen die vandaag over het verleden van Oekraïne schrijft, twee of meer termen gebruiken om te verwijzen naar de voorouders van de moderne Oekraïners. Ik gebruik de term 'Roethenië' [Rus'] voornamelijk (maar niet uitsluitend) als ik het over de middeleeuwen heb, ik pas de term 'Roethenen' toe op de Oekraïners van de vroegmoderne tijd – en als ik over hedendaagse geschiedenis schrijf, gebruik ik 'Oekraïners'. Sinds de proclamatie van de onafhankelijke Oekraïense staat in 1991 werden alle burgers Oekraïners genoemd, ongeacht hun etnische afkomst.

'Kom en aanschouw,' schreef de anonieme auteur van De geschiedenis van de Roethenen, aan het einde van zijn voorwoord bij wat een van de fundamentele werken van de moderne Oekraïense geschiedschrijving is geworden. Ik kan me geen beter einde voor deze tekst voorstellen.

                                              

                                                                                              - Serhii Plokhii

 

   Serhii Plokhii is docent geschiedenis en auteur van The Gates of Europe: A History of Ukraine (2016). Hij is tevens directeur van Harvard University.